Tonalitet u najširem smislu, predstavlja sistem odnosa između akorada koji teže ka jednom središtu.U kontekstu tonalne lestvice, ovo središte je po pravilu prvi stupanj, koji se naziva tonika.
Tonalitet se može javiti u dva široko postavljena tonska roda – duru (od lat. durus, što znači tvrd) i molu (od lat. mollis, što znači mek), a između kojih je osnovna razlika u terci između tonike i trećeg stupnja, koja je velika u duru, odnosno mala u molu. I jedan i drugi rod se mogu javiti u više varijanti (prirodni, harmonski i melodijski mol, moldur, i sl.).
Tonalne lestvice se imenuju po abedednom nazivu tonike i tonskom rodu, pri čemu se durske lestvice ispisuju velikim, a molske malim slovom (npr. C dur, f mol, i sl.).
Tonalitet se postepeno razvio tokom XVII veka zahvaljujući transformacijama sistema srednjevekovnih starocrkvenih lestvica, modusa, kada je prevladala ideja da lestvice (organizovane u dva tonska roda) treba da budu identične nezavisno od polaznog tona.
Primer 1
Notni prikaz lestvica C dur i D dur sa intervalskom strukturom. Obratiti pažnju na to kako su, uprkos različitim notnim visinama, intervalski građene identično.
Primer 2
Prirodni e mol i f mol sa intervalskom strukturom.
Tonalitet je prvi definisao francuski kompozitor i teoretičar Žan Filip Ramo (Jean-Philippe Rameau, 1683–1764) u svom Traktatu o harmoniji iz 1722. godine, a termin prvi koristi Aleksandar Etjen (Alexandre-Étienne Choron, 1771–1834). Tonalitet doživljava svoj puni procvat tokom XVIII veka, kada se ispoljava u svojoj najčistijoj formi. U XIX veku, njegova tradicionalna struktura počinje da biva nešto slobodnija, te on prolazi kroz uplive drugih lestvičnih sistema (primarno modusa i folklornih lestvica). U klasičnoj muzici, gubi značaj na prelazu sa XIX na XX vek, kada kompozitori počinju da istražuju novija i alternativna rešenja, poput atonalnosti. Tonalitet je, pak, u svom tradicionalnom obliku i dalje prisutan u popularnim muzičkim žanrovima.
Literatura:
Despić, Dejan. 2002. Harmonija sa harmonskom analizom. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Despić, Dejan. 1981. Opažanje tonaliteta. Beograd: Univerzitet umetnosti.
Despić, Dejan.1997. Teorija muzike. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Despić, Dejan.1972. Teorija tonaliteta. Beograd. Umetnička akademija.
„Tonalitet“, Enciklopedijski leksikon Mozaik znanja – Muzička umetnost. Beograd: Interpres, 1972.
Rameau, Jean-Philippe. 1722. Traité de l’harmonie réduite à ses principes naturels. Paris: Balard.
Riemann, Hugo. 1918. Allgemeine Musiklehre (Handbuch der Musik). Leipzig: Max Hesses Verlag.
Živković, Mirjana. 2001. Harmonija za II razred srednje škole. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Nikola Komatović