Kantus firmus (lat. cantus firmus) u najširem značenju podrazumeva unapred utvrđenu, već postojeću melodiju koja se koristi kao tematska (strukturna) osnova polifone kompozicije.
Kantus firmus melodija tesno je povezana sa upotrebom istoimene kompozicione tehnike koja je svoj vrhunac doživela u doba renesanse. Počevši od XIII veka pa nadalje, termin kantus firmus vremenom je menjao svoje uže određenje zbog različitih uloga koje je ova melodija dobijala: od nepromenjene bazične melodije na osnovu koje su se dodavali ostali glasovi prilikom liturgijskog pojanja, do tematske i strukturne osnove renesansne mise, na čijim temeljima je građen svaki dalji kontrapunktski tok – često uz izmene u vidu njene podele na fraze, pa sve do mnogo slobodnije primene i većih ritmičkih kao i melodijskih izmena u kompozicijama nakon XVII veka.
Prema poreklu kantusi firmusi mogu biti: duhovni i svetovni (preuzeti iz liturgijskih zbirki poput „Gregorijanskog korala“ ili melodija svetovnih pesama poput „L’homme armé“), originalni i preuzeti, ali i jednoglasni i (ređe) višeglasni. Kao najizraženija osobenost kantusa firmusa ističe se njegovo često postavljanje u dužim notnim vrednostima, zahvaljujući čemu se jasno može izdvojiti u odnosu na ostatak kontrapunktske fakture (pogledati primer: u primeru je dat početak Palestrinine mise Ecce sacerdos magnus gde je kantus firmus zaokviren i označen „cf“). Kantus firmus se prepoznaje iz kontrapunktskog toka specifičnim pozicioniranjem i (pretežno) neuključivanjem u imitacioni sloj. Treba imati u vidu da su moguća obrazovanja imitacionih „blokova“ na osnovu dela kantusa firmusa čime se on tematizuje na svojevrsni način. Melodija kantusa firmusa najčešće se plasira u jednom istom glasu horske fakture (u početku je to najčešće bio tenor), mada postoje i takozvani „lutajući“ (lat. vagans) kantusi firmusi, koji menjaju svoju poziciju premeštajući se iz glasa u glas, a ređe može biti tretiran i kanonski. Izlaganje kantusa firmusa često može uticati i na strukturiranje polifonih kompozicija tako što svojim izlaganjem direktno utiče na obrazovanje granica odseka i pododseka kompozicije.
Primer 1
Đovani Pjerluiđi da Palestrina, Misa Ecce sacerdos magnus (Kyrie, prvi deo, t. 1–9)
Literatura:
Abraham, Džerald. 2002. Oksfordska istorija muzike II. Beograd: Clio.
Bukofzer, Manfred. 1950. Studies in Medieval and Renaissance Music. New York: W. W. Norton and Company, Inc.
Božanić, Zoran. 2017. „Imitation on Cantus Firmus in Renaissance Vocal Polyphony“. In From Structure to Narrative, edited by Anica Sabo, 33–40. Belgrade: Faculty of Music.
Jeppesen, Knud. 1992. Counterpoint. The Polyphonic Vocal Style of the Sixteenth Century. New York: Dover Publications, Inc.
Morris, Reginald. 1934. Contrapuntal Technique in the Sixteenth Century. London, Edinburgh, Glasgow: Oxford University Press.
Pejović, Roksanda. 1979. Istorija muzike, I deo. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Peričić, Vlastimir. 2007. Vokalni kontrapunkt. Beograd: Zavod za udžbenike.
Radivojević Slavković, Maja. 2019. „Uticaj kantusa firmusa na konstituisanje forme u tenor misama Đovanija Pjerluiđija da Palestrine“. U Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa Vlado Milošević: etnomuzikolog, kompozitor i pedagog – Tradicija kao inspiracija (21–22. IV 2017), urednici Sonja Marinković, Sanda Dodik, Dragica Panić Kašanski, 40–53. Banja Luka: Akademija umjetnosti.
Reese, Gustave. 1954. Music in the Renaissance. London: J. M. Dent & Sons Ltd.
Repanić, Predrag. 2004. ,,Osnovni principi rada sa kantus firmusom u renesansnoj polifoniji“. U Muzička teorija i analiza 1, urednici Mirjana Živković, Ana Stefanović, Miloš Zatkalik, 52–71. Beograd: Fakultet muzičke umetnosti.
Sparks, Edgar. 1963. Cantus firmus in Mass and Motet 1420–1520. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
Maja Radivojević Slavković