U srpskoj muzičko-teorijskoj literaturi se pod formom pesme u instrumentalnoj muzici podrazumevaju elementarni dvodelni (shema a b) i trodelni oblik (shema a b a). Složeni oblik pesme takođe može biti dvodelan (A B) ili trodelan (A B A), s tim što je svaki deo po formi elementarni dvodel ili trodel.
Dvodelna pesma je forma koju čine dva odseka približno jednakog trajanja (Sutcliffe 2001). Ona sadrži unutrašnje jedinstvo na tonalnom i tematskom planu. To podrazumeva početak i završetak muzičkog toka u osnovnom tonalitetu, koji može da sadrži modulaciju pri kraju prvog ili na početku drugog odseka. Sa druge strane, tematski plan je najčešće zasnovan na razvijanju početnog motiva, dok muzički tok drugog odseka može biti zasnovan na istom ili sličnom tematskom materijalu.
Postoje dva tipa dvodelne pesme, koja se razlikuju po strukturi svog drugog dela:
1) Osnovni oblik dvodelne pesme sa shemom a b (Shema 1)
2) Prelazni oblik između dvodelne i trodelne pesme sa shemom a a1 b a2. Odseci a i a1 čine celinu višeg reda (period), dok je odsek a2 strukturno skraćena repriza (jedna rečenica perioda) (Shema 2), što je važno zarad razgraničenja trodelne i prelaznog oblika pesme,jer su u trodelnoj pesmi početni i reprizni segmenti strukturno ujednačeni (Skovran i Peričić 1982, 53) (Shema 3).
U trodelnoj pesmi sheme a b a1 su početni deo i repriza zasnovani na istom tematskom materijalu, središnji deo kontrastira na tonalnom i strukturnom planu, dok na tematskom planu unošenje kontrasta nije nužno. Repriza „može biti potpuno jednaka prvom delu. Ukoliko prvi deo modulira, repriza treba biti izmenjena kako bi se završila u osnovnom tonalitetu“ (Skovran i Peričić 1982, 56) (Shema 3).Takođe, može se javiti i trodelna pesma sa tri kontrastna odseka sheme a b c. Oznaka „c” se uvodi zbog relativno novog tematskog materijala, dok je strukturno i tonalno ovaj odsek zaokružen analogno odseku a.
Pojedini autori koriste termin jednostavna ili prosta pesma čime jasno ukazuju na razliku između dvodelne, trodelne i prelaznog oblika pesme sa jedne, i složene pesme sa druge strane. U složenoj trodelnoj pesmi (A B A1) svaki deo sadrži dvodelnu ili trodelnu pesmu (Shema 4). Deo A je tonalno jedinstvena celina i jasno je odvojen od dela B. Deo B se u partituri označava kao Trio, Alternativo, Minore ili Maggiore. Kontrastira prethodnom delu na tematskom i tonalnom planu, a može kontrastirati i po karakteru, tempu, vrsti takta (Skovran i Peričić 1982, 60). Reprizni deo A1 je najčešće doslovno ponovljen zahvaljujući oznaci Da capo ili D. C. al fine, koja se nalazi na kraju dela B ili dela A (Skovran i Peričić 1982, 62).
Kod ređih i slobodnijih oblika pesme, središnji deo ne mora biti pesma, već niz od dve rečenice ili period. Ovakva pesma se obeležava shemom A b A1 i tada se središnji segment b ne naziva triom već epizodom. „Ima i obrnutih slučajeva kada su krajnji delovi forme periodi, a trio je napisan u formi pesme sa shemom a B a“ (Skovran i Peričić 1982, 63).
Trodelna pesma sa ispisanim repeticijama i shemom a b a b a je petodelna. Ukoliko se uvede novi tematski materijal u srednjem delu nastaje forma a b a c a, koja se naziva razvijenom pesmom. Isti primer reflektuje se i na složenu pesmu sa ponovljenim triom (A B AB A), kao i na složenu pesmu sa dva trija (A B A C A). Takođe, postoji i složena pesma bez reprize sa shemom A B (Skovran i Peričić 1982, 63), odnosno složena dvodelna pesma (Shema 5).
Shema 1
Osnovni oblik dvodelne pesme sa shemom a b
Shema 2
Prelazni oblik između dvodelne i trodelne pesme sheme a a1 b a2
Shema 3
Trodelna pesma sheme a b a
Shema 4
Složena trodelna pesma sheme A B A1
Shema 5
Složena pesma bez reprize sheme A B
Literatura:
Bent, Ian D. 2001. “Liedform.” In Grove Music Online, edited by Laura Macy. Accessed November 28, 2021. http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic.
Peričić, Vlastimir i Dušan Skovran. 1982. Nauka o muzičkim oblicima. Beograd: Univerzitet umetnosti u Beogradu.
Popović, Berislav. 1998. Muzička forma ili smisao u muzici. Beograd: Clio.
Sabo, Anica. 2006. „Prelazni oblik izmedju dvodelne i trodelne pesme: suočavanje teorijskih postavki i analitičke prakse.” U Muzička teorija i analiza 3, zbornik Katedre za teorijske predmete, 145–168. Beograd: Fakultet muzičke umetnosti.
Sutcliffe, Dean W. 2001. “Binary form.” In Grove Music Online, edited by Laura Macy. Accessed November 28, 2021. http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic.
Sutcliffe, Dean W. 2001. “Ternary form.” In Grove Music Online, edited by Laura Macy. Accessed November 28, 2021. http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic.
Vlajić, Smiljana i Nataša Crnjanski. 2014. „Forma pesme u romantizmu.” U Zbornik radova Akademije umetnosti, urednik Manojlo Maravić, 177–197. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu.
Zdravić Mihailović, Danijela i Jelena Vasilakis. 2014. Priručnik za analizu jednostavnih oblika: barok i klasicizam. Niš: Fakultet umetnosti.
Neda Nikolić