Gudački kvartet je žanr u kome se koriste četiri gudačka instrumenta ‒ dve violine (prva i druga), viola i violončelo. Pored odrednice instrumentalnog sastava, ovaj termin ujedno označava i određenu formu, najčešće sonatni ciklus, u kojem su prvi i poslednji stav u brzom tempu, drugi u laganom, a treći je igrački (menuet ili skerco).
Formiranje gudačkog kvarteta odlikuje prilično dug razvojni put „od prvih kvarteta jednostavne i nepretenciozne sadržine, potpuno homofone fakture u kojoj je prva violina imala vodeću ulogu, do zrelog kvartetskog stila pozne bečke klasike, koji se odlikuje filigranskim tematskim i polifonim radom, tako da je dostignuta potpuna ravnopravnost sva četiri instrumenta“ (Skovran i Peričić 1991, 261). U gudačkim kvartetima Franca Jozefa Hajdna (Franz Joseph Haydn) koji se naziva „ocem gudačkog kvarteta“, upravo se ogleda prethodno opisani razvoj, jer se kroz različite stvaralačke faze ovog kompozitora može pratiti formiranje klasičnog sonatnog oblika i četvorostavačnog ciklusa, kao i unapređivanje kvartetskog načina mišljenja, tehničkog i stilskog sazrevanja (up. Hughes 1966). Usavršavanjem individualnog stila, u Hajdnovim kvartetima naročito je zastupljen motivski rad, kao nova izražajna dimenzija i snažno sredstvo muzičke dramatike. Volfgang Amadeus Mocart (Wolfgang Amadeus Mozart) usavršava Hajdnova dostignuća, dok u delima Ludviga van Betovena (Ludwig van Beethoven) dolazi do širenja izražajnih mogućnosti ovog sastava i prevazilaženja tradicionalnih formalnih rešenja (Skovran i Peričić 1991, 261). U njegovim gudačkim kvartetima, naročito kasnim (od op. 127 do op. 135), harmonija dobija ekspresivnu ulogu, povećava se broj stavova u ciklusu i uvode se nova formalna rešenja (polifoni način pisanja, koji se sreće u fugiranim odlomcima i stavovima, posebno je karakterističan za kvartet op. 133 koji je u stvari opsežna fuga). Kompozitori romantizma takođe su negovali gudački kvartet unoseći nove elemente melodike, harmonije i ritmike, te slobodnije tretirajući sonatni ciklus. Ovaj žanr prisutan je i u stvaralaštvu kompozitora kasnijih stilova, dok je krajem XX veka zastupljena i transformacija tradicionalnog kvartetskog zvuka putem amplifikacija i drugih vrsta intervencija na samom mediju (up. Eisen, Baldassare and Griffiths 2001). Takođe, pored umetničke muzike, nalazimo ga i u plesnim i popularnim žanrovima pravaca kao što su džez, rok, pop, world music itd.
Literatura:
Eisen, Cliff, Antonio Baldassarre, and Paul Griffiths. 2001. „String quartet.“ In Laura Macy (Ed.). Grove Music Online, http://www. oxfordmusiconline.com/grovemusic, pristupljeno 1.12.2021.
Griffiths, Paul. 1983. The String Quartet. New York: Thames and Hudson Ltd.
Hughes, Rosemary. 1966. Haydn String Quartets. London: British Broadcasting Corporation.
Skovran, Dušan i Vlastimir Peričić. 1991. Nauka o muzičkim oblicima. Beograd: Univerzitet umetnosti u Beogradu.
Zdravić Mihailović, Danijela. 2015. Fenomen reprize u sonatnom obliku – prvi stavovi gudačkih kvarteta Franca Jozefa Hajdna. Niš: Fakultet umetnosti u Nišu, Centar za naučnoistraživački rad SANU i Univerziteta u Nišu.
Danijela Zdravić Mihailović